Pierwszy komputer w Polsce: Nie uwierzysz jak był zaawansowany!

Gdy w latach powojennych państwa zachodnie prężnie rozwijały tę gałąź technologii, my byliśmy zajęci odbudową kraju. Położenie w kręgu wpływów ZSRR również nie wpływało na naszą sytuację pozytywnie. W obliczu zniszczeń, zacofania i niesprzyjającej sytuacji geopolitycznej, zaskoczy was, że pierwsze prace nad polskim komputerem ruszyły już w 1948 roku! Sprawdźmy z bliska historię pierwszego komputera w Polsce!

Historia pierwszego komputera w Polsce

Zanim faktycznie doszło do stworzenia pierwszego komputera w Polsce, minęło 10 długich lat. W rzeczywistości przez pierwszych kilka lat nawet nie rozpoczęto prac. Skupiono się przede wszystkim na określeniu kierunku działań oraz zebraniu odpowiednio zmotywowanych inżynierów. Wszystko, żeby przykryć fakt, że brakowało środków lub chociażby odpowiednio przygotowanego zaplecza technicznego.

We wspomnianym już 1948 roku odbyło się seminarium entuzjastów, które określiło pierwsze kroki. Powołana została Grupa Aparatów Matematycznych (GAM) Państwowego Instytutu Matematycznego (ten cztery lata później zostanie przekształcony w Państwową Akademię Nauk). Zespół pod przewodnictwem Leona Łukaszewicza miał opracować i zbudować maszynę na wzór ENIAC-a, uznawanego za pierwszy komputer na świecie.

Zanim doszło do budowy pierwszego komputera w Polsce, w 1954 roku powstał Analizator Równań Różniczkowych (ARR). Była to maszyna analogowa, która nie spełniała założeń “Kompletności Turinga” wyznaczającej, co można nazwać komputerem. Ta zakłada, że komputer musi być programowalny i wykonywać pracę automatycznie. ARR taki nie był, ale dla polaków i tak był olbrzymim sukcesem, za który jego budowniczowie zostali wyróżnieni państwową nagrodą.

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_informatyki_w_Polsce#/media/Plik:POL_ARR_Warsaw.jpg
ARR dla uczestników projektu oznaczał jedno: stać ich na zbudowanie maszyny matematycznej z prawdziwego zdarzenia. Czemu nie komputera? Z prostego powodu: w tamtych czasach “komputery” w Polsce były nazywane “maszynami matematycznymi”.

W tym samym czasie (dokładnie w latach 1953 – 1955) drugi zespół GAM pod przewodnictwem Romualda Marczyńskiego pracował nad Elektronową Maszyną Automatycznie Liczącą (EMAL-1). EMAL miał szansę stać się pierwszym polskim komputerem już wtedy, jednak nigdy nie został w pełni uruchomiony. Powodem był brak odpowiedniej jakości lamp elektronowych. Ostatecznie został rozebrany w 1957 roku, jednak jego pamięć po ulepszeniu posłużyła do budowy pierwszego komputera w Polsce!

Kiedy powstał pierwszy komputer w Polsce?

Przełom nastąpił w 1956 roku. Od tej pory oba zespoły GAM połączone w jeden pod przewodnictwem Łukaszewicza miały skupić się na stworzeniu działającego komputera. Po dwóch latach pracy (w 1958 r) udało się nie tylko zaprojektować i zbudować, ale przede wszystkim uruchomić pierwszy komputer w Polsce: XYZ. Wywołało to wielkie zainteresowanie wśród społeczeństwa i władz, co wreszcie przerodziło się w zwiększenie nakładów na rozwój branży.

Zainteresowanie szybko przełożyło się na potrzeby praktycznego użycia XYZ. W tym celu powołano Biuro Obliczeń i Programów (BOP), które świadczyło usługi naukowych i technicznych obliczeń. Jeden komputer jednak nie był w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb, co pozwoliło łatwo wyznaczyć kolejny cel: opracować maszynę przeznaczoną do masowej (jak na tamte czasy) produkcji.

Na wdrożenie przemysłowe wybrany został następca XYZ: ZAM-2. W celu ułatwienia produkcji zostały wprowadzone następujące zmiany:

• Dodano rejestr indeksowy i uzupełniono listy rozkazów.
• Podwojono pamięć bębnową.
• Zamiast stojaków użytko zamkniętych szaf wyposażonych w klimatyzację.
• Zastosowano nową pamięć.
• Od wersji gamma stosowano macierz tranzystorową zamiast przekaźnikowej. W wersjach alfa i beta macierz została wymieniona przy naprawach.

W latach 1961 – 1964 wyprodukowano 12 modeli, z czego dwa w wersji alfa, dwa w wersji beta i osiem w wersji gamma (z których dwa egzemplarze trafiły do NRD!). Poprawki wynikały głównie ze stosowania coraz lepszych modułów pamięci, które powodowały najwięcej błędów w pracy. Mimo to ZAM-2 mógł się pochwalić osiągnięciem 140 godzin pracy bez awarii.

Wysoki procent efektywnego czasu pracy to nie jedyne, czym mógł się pochwalić ZAM-2. Te komputery miały najlepsze oprogramowanie w Polsce. Zawierało SAS (System Adresów Symbolicznych) i SAKO (System Automatycznego Kodowania). Ten drugi, zwany polskim Fortranem, przewyższał podobne systemy wdrażane w Związku Radzieckim. Wg Konrada Fiałkowskiego, autora instrukcji obsługi pierwszych komputerów, był to nawet sukces na skalę europejską! We wstępie tak opisywał, czemu zdecydował się oprzeć swoje opracowanie o ZAM-2:

Ponieważ uważam, że każdą popularyzację najłatwiej jest przeprowadzać w oparciu o konkretny przykład, postanowiłem pisać o maszynie ZAM-2, której organizacja daje dobre wyobrażenie o organizacji nowoczesnych maszyn cyfrowych. Poza tym, z polskich maszyn cyfrowych jedynie maszyna ZAM-2 jest wyposażona w autokod SAKO, którego stworzenie jest osiągnięciem na skalę europejską.

Jaki był pierwszy komputer w Polsce?

Podstawowym zadaniem XYZ, czyli pierwszego komputera w Polsce, były wszelkiej maści obliczenia, w tym na potrzeby wojskowe. Jako komputer szeregowy liczył w arytmetyce binarnej. Po premierze proces programowania realizowany był przez prostą konsolę sterującą. Dopiero jakiś czas później został zmieniony na perforowaną taśmę, znaną z zachodnich komputerów.

Początkowo nie miał stałej pamięci, tylko pamięć tymczasową RAM, która pochodziła z niedokończonej maszyny liczącej EMAL (oczywiście po dopracowaniu). W roku premiery rozpoczęto prace nad stałą pamięcią bębnową, w którą XYZ został wyposażony w 1960 roku. Również z EMAL-a pochodziła konstrukcja przerzutników i bramek.

Jak już wspomnieliśmy wcześniej, pierwszy komputer w Polsce miał więcej zadań, niż był w stanie przetworzyć. Mimo to jego twórcy znaleźli chwilę na implementację bardziej pokazowych elementów, które poniekąd zbliżały XYZ do bycia komputerem, jaki znamy z bardziej współczesnych czasów. Jednym z nich była możliwość gry w kółko i krzyżyk. Był tylko jeden problem: maszyna zaczynała, więc nie mogła przegrać. Zostały w niej zaprogramowane wszystkie metody gry, co oznaczało, że człowiek mógł najwyżej zremisować.

Kto stworzył pierwszy komputer w Polsce?

Od samego początku projektowi budowy pierwszego komputera w Polsce przewodził Leon Łukaszewicz. Pod jego przewodnictwem powstał nie tylko pierwszy komputer w Polsce, ale też kolejne udoskonalone generacje maszyn liczących. Do drużyny od początku dołączyło do niego kilku kolegów ze studiów, w tym Romuald Marczyński, Krystyn Bochenek. Kierownikiem utworzonej jednostki GAM został natomiast Henryk Greniewski.

Sukces ARR sprawił, że projekt przyciągał kolejnych uzdolnionych naukowców. W nagrodę za stworzenie XYZ i ZAM-2 cały zespół pod przewodnictwem Łukaszewicza został ponownie wyróżniony Nagrodą Państwową II stopnia. W 1964 r. odznaczeni, poza Łukaszewiczem, zostali:

• Andrzej Łazarkiewicz.
• Andrzej Świtalski.
• Antoni Ostrowski.
• Jan Ławrynowicz.

Zaskakujące dziedzictwo pierwszego polskiego komputera

Częścią tej historii jest fakt, że niewiele z opisywanych maszyn dożyło współczesności. W czasach, gdy w Polsce brakowało wszystkiego, nieużywane i nieudane maszyny były rozbierane. Na szczęście część XYZ – pierwszego komputera w Polsce można zobaczyć w warszawskim Muzeum Techniki. W tym samym muzeum możecie zobaczyć całości wcześniejszy ARR.

Dla polskich komputerów był to jednak dopiero początek rozwoju. Jeszcze przed drugą nagrodą od państwa, w 1963 roku powstał prototypowy komputer ZAM-41. Produkcja tego modelu wraz z niektórymi częściami powoli przenosiła się do sektora przemysłowego. W tym samym roku instytut liczył już ponad 800 pracowników.

Również w tym samym roku powstała katedra Budowy Maszyn Matematycznych na Politechnice Warszawskiej, która rozpoczęła swoje prace nad maszynami liczącymi. Spod ich ręki wyszedł prototypowy komputer UMC 1, a potem jego następca: UMC 10. Pierwszy model został zbudowany w 24 egzemplarzach przez wrocławskie zakłady ELWRO. Wrocławskie zakłady produkowały również wiele późniejszych polskich komputerów, np. ELWAT lub Odrę.